Bilgisayarca Tⁿrkτeye Kar■²

Geτen ay yay²nlanan "Aman Kompⁿter Tⁿrkτesini Seyv Edelim" ba■l²kl² yaz²m pek ilgi g÷rdⁿ. Mektuplar, telefonlar, hatta ki■isel tebrikler geldi. Yaz²m² okuyan ve fikirlerini bildiren herkese te■ekkⁿr etmek istiyorum. Bu ay da konumuz ayn², fakat i■in ba■ka bir boyutunu kendimce sizinle payla■aca≡²m. Mart say²s²ndaki yaz²m² okuyanlar, bilgisayar dilinin Tⁿrkτele■mesi konusunda ²srarl² oldu≡umu hat²rlayacaklar. Gelen olumlu ele■tiriler de bu konuda ayn² fikri payla■t²≡²m²z bir sⁿrⁿ ki■i oldu≡unu g÷steriyor.

Bilgisayar terimlerinin Tⁿrkτele■tirmesi , biz bilgisayarc²lar²n sorumlulu≡udur. E≡er teknoloji geli■irken dilimize giren s÷zcⁿklere Tⁿrkτe kar■²l²klar bulamazsak, yabanc² s÷zcⁿkleri gⁿnlⁿk dile girdikten sonra de≡i■tirmek τok zor olacak. Bu yⁿzden bilgisayarla u≡ra■an herkese bⁿyⁿk sorumluluk dⁿ■ⁿyor. Peki, bu i■i nas²l yapaca≡²z? Her ÷nⁿne gelen bir s÷zcⁿk mⁿ uyduracak? Yoksa s÷zlⁿkler mi yay²nlayaca≡²z? Biraz da bunu tart²■mak gerekli. Bilgisayar terimlerinin Tⁿrkτe kar■²l²klar²na bakabilece≡imiz birkaτ de≡i■ik kaynak var. Bunlar²n iτinde en iyi haz²rlanm²■ olan² Tⁿrk Dil Kurumu Yay²nlar²'ndan 1981 y²l²nda τ²km²■ olan Bili■im Terimleri S÷zlⁿ≡ⁿ. Ayd²n K÷ksal hocam²z²n haz²rlad²≡² bu s÷zlⁿk, oldukτa detayl². Bu s÷zlⁿkte bulunan ve o zamanlar iτin τok yeni olan "bili■im", "a≡" gibi s÷zcⁿkler bugⁿn art²k yayg²n bir biτimde kullan²l²yor. Ayn² s÷zlⁿkteki "damga", "÷zdevinim" gibi s÷zcⁿklerse pek ra≡bet g÷rmemi■. Daha sonra τe■itli firmalar²n, yaz²l²mlar²n² Tⁿrkτele■tirmek iτin olu■turduklar² s÷zlⁿkler var. Bu tⁿr s÷zlⁿklerden benim elimde IBM!in s÷zlⁿ≡ⁿ var. Bu s÷zlⁿkler bir ba■vuru kitab² olarak yay²nlanmam²■. Daha sonra May²s 1996'da Tⁿrkiye Bili■im Derne≡i, bir bili■im terimleri s÷zlⁿ≡ⁿ yay²nlam²■. Bu s÷zlⁿkteki Tⁿrkτe kar■²l²klar²n bulunmas² ve kararla■t²r²lmas²nda ve s÷zlⁿ≡ⁿn yay²nlanmas²nda TBD'nin yan² s²ra Bilkom A.▐., IBM Tⁿrk Ltd. ▐ti. ve Microsoft firmas²n²n katk²lar² var. Bu firmalar, pazarlad²klar² yaz²l²m ve donan²m ⁿrⁿnlerini Tⁿrkτele■tiren firmalard²r. Bu konuda ÷nemli bir deneyim edindikleri kesin. Bu s÷zlⁿkte de baz² s÷zcⁿkler gⁿnlⁿk bilgisayar dilinde pek kullan²lmayan s÷zcⁿklerdir. ...rne≡in, "character" s÷zcⁿ≡ⁿnⁿn Tⁿrkτe kar■²l²≡² iτin "damga" demi■ler. ▐u anda bu s÷zcⁿk neredeyse hiτ kullan²lm²yor, Windows 95 gibi Tⁿrkτe i■letim sistemlerinde bu s÷zcⁿk "karakter" diye τevriliyor. 1980'lerin ba■²ndan bu gⁿne kadar ciddi biτimde bilgisayar Tⁿrkτesi olu■turmak iτin u≡ra■²lm²■ ama hΓlΓ tam olarak bir yere var²lm²■ de≡il. ▄stelik, devaml² yeni yeni s÷zcⁿklerin ortaya τ²kt²≡² bir konuda, eski s÷zcⁿklerin bile b÷yle tart²■²lmas² mant²kl² m²? Diyelim ki, bir terimin Tⁿrkτe kar■²l²≡²n² be≡enmediniz ya da bir ÷neriniz var, ne yapacaks²n²z? Dilimize girmi■ yabanc² terimler iτin Tⁿrkτe kar■²l²klar aramaya ba■layacak m²y²z? B÷yle bir sⁿrⁿ soru kafam² kurcal²yor. Bu sorular² cevaplamak τok zor. Birτok bilgisayarc² dil konusunda τok yeterli de≡il. Hele ki, yeni s÷zcⁿkler bulmak gibi bir konuda birτok ki■inin τekimser kalaca≡²na eminim. Asl²nda bu i■i yaparken yararlanaca≡²m²z ÷nemli bir deneyim var. Cumhuriyetin ilk y²llar²ndan beri Tⁿrk Dil Kurumu'nun ÷nderli≡inde dilimizin sadele■tirmesi sⁿrecinden al²nacak birτok ders var. ...zellikle bu dersleri alaca≡²m²z ki■i Nurullah Ataτ olacakt²r. Nurullah Ataτ'² tan²mayanlar²n²z varsa k²saca ondan s÷z edelim: Ataτ, y²llar²n² dilimize yabanc² dillerden giren s÷zcⁿklerin yerine Tⁿrkτe s÷zcⁿkler yaratarak, bu konuda bⁿyⁿk τaba harcam²■ biridir. Gazetelerde, dergilerde yazd²≡² yaz²larda ve kitaplar²nda hep kendi buldu≡u Tⁿrkτe s÷zcⁿkleri kullanm²■t²r. Yaz²lar²n² okudu≡unuzda 1950'li y²llara g÷re τok de≡i■ik bir kelime da≡arc²≡² ve ⁿslup dikkatinizi τeker. Hatta Ataτ'² zaman zaman anlamak mⁿmkⁿn de≡ildir. Yeni buldu≡u s÷zcⁿklerin eski kar■²l²klar²n² ik defa kulland²≡² birkaτ yaz²da parantez iτinde belirtir, ama daha sonra bunun bilindi≡ini varsayar. Buldu≡u yeni s÷zcⁿklerin bir k²sm² bugⁿn hiτ kullan²lm²yor. ...rne≡in;, "ayd²k", "d÷rⁿt", "²rlam", "keleci" gibi s÷zcⁿkler bugⁿn yayg²n kullan²mda de≡il. ...te yandan yaz²lar²nda bugⁿn kulland²≡²m²z birτok s÷zcⁿ≡e de rastlar²z. D÷neminin yazarlar²n²n o tarihlerde yazd²≡² yaz²lara k²yasla Ataτ'²n Tⁿrkτesi τok daha g÷steri■siz ve yabanc² s÷zcⁿklerden ar²nm²■ haldedir. Bugⁿn devaml² kulland²≡²m²z yⁿzlerce s÷zcⁿ≡ⁿ Nurullah Ataτ dilimize kazand²rm²■t²r . ...rne≡in, "araτ", "bellek", "bilinτ", "τaba", "do≡a", "ele■tiri", "giysi", "ilke", "katk²", "nesnel", "olumlu", "÷zgⁿn", "÷zgⁿr", "savunmak", "somut", "soyut", "s÷yle■i", "toplum", "uygar", "yasa" gibi s÷zcⁿkler, dilimize kazand²rd²≡² yⁿzden fazla s÷zcⁿ≡ⁿn sadece birkaτ². Onun bu τabas² sayesinde vas²ta demek yerine araτ, ■uur yerine bilinτ, prensip yerine ilke, objektif yerine nesnel, orijinal yerine ÷zgⁿn, abstre yerine soyut diyoruz. Ataτ Tⁿrkτe'ye yeni s÷zcⁿk kazand²rmak iτin u≡ra■²rken hiτ y²lmam²■. Kimse onu ele■tirmemi■ sanmay²n. Birτok ki■i onun bu τabas²yla alay etmi■; onu ilgi τekmeye, kendine ayr² bir sⁿs vermeye τal²■an "g÷zⁿ tuhafl²kta olan garip bir ■ahsiyet" olarak d²■lam²■. Baz² zamanlar Ataτ da usanm²■ ve bu τabas²ndan vazgeτmi■, herkes gibi yabanc² s÷zcⁿkler kullanarak yazm²■ bir sⁿre. Tⁿrkτe konusunda umutsuz oldu≡u gⁿnler de olmu■. B÷yle gⁿnlerden birinde ■÷yle yazm²■: "Bu ⁿlke yazarlar²n²n τo≡u b÷yle dⁿ■ⁿnⁿyor, ben de τa≡da■lar²mla bir oyda olamamaktan, onlar²n kan²s²n² payla■amamaktan b²kt²m art²k. Gⁿlⁿnenler, tⁿrlⁿ a■a≡²lamalara u≡rayanlar aras²nda olmak ki■iyi bezdiriyor." Bugⁿn bilgisayarc²lar aras²nda Tⁿrkτe s÷zcⁿkler kullanarak konu■anlara bak²■ buna τok yak²nd²r. Sanki bilgisayarca gibi bir dil vard²r da, o dille konu■mak bilginin ve g÷rgⁿnⁿn g÷stergesiymi■ gibidir. ▌ngilizce konu■man²n seτkinci g÷rⁿnⁿ■ⁿ ya da "imaj²" hep ÷ndedir. "...nyⁿz" yerine "front end "demek daha iyiymi■ gibi hissedilir. Hatta ki■i bu tⁿr s÷zcⁿkleri ÷zgⁿn dilindeki s÷yleni■ine ne kadar yak²n s÷ylerse o kadar bilgili g÷rⁿnⁿr. Konu■malar, toplant²lar, sunular bir ▌ngilizce dersine d÷nⁿ■ⁿr, sanki ne kadar iyi ▌ngilizce bilindi≡i g÷sterilir.

Kendi buldu≡u s÷zcⁿklerle yazd²≡² yaz²lar²n anla■²lmamas² riski Nurullah Ataτ'² y²ld²rmam²■, her zaman yeni s÷zcⁿkler bulmaya τal²■m²■. Asl²nda bazen Ataτ'²n bu τabas²n² ben de ■a■k²nl²kla kar■²l²yorum. Dilimize girmi■ hatta yayg²n olarak kullan²lm²■ birτok s÷zcⁿ≡ⁿ de de≡i■tirmeye τal²■m²■ . ...rne≡in; ■ey yerine nen, resim yerine bediz demi■. Ben bu kadar k÷ktenci dⁿ■ⁿnemiyorum. Hatta yine Ataτ'²n buldu≡u gereksinim yerine ihtiyaτ s÷zcⁿ≡ⁿnⁿ kullanmay² ye≡liyorum. Bilmem dⁿ■ⁿnmek gerekir mi? Bilgisayar terimi olarak dilimize Tⁿrkτele■meden yerle■mi■ birτok s÷zcⁿk var. ...rne≡in otomasyon, entegre gibi s÷zcⁿkler ne olacak? Bu tⁿr s÷zcⁿkleri yerle■ti diye b²rakmal² m²y²z? Bu konuda bir yorum yapmak τok zor. Ataτ bilgisayarc² olsa san²r²m bunlar² da de≡i■tirmek iτin u≡ra■²rd². Ben bu konuda τok yeterli olmad²≡²m² dⁿ■ⁿnⁿyorum. Otomasyon yerine ÷zdevinim, entegre yerine tⁿmle■ik deme≡e de pek al²■²k de≡ilim. Tⁿrkτesini be≡enmedi≡im s÷zcⁿkler yerine yenilerini tⁿretecek kadar da bilgili hissetmiyorum kendimi. Nurullah Ataτ bile zaman zaman kendinden ■ⁿphe etmi■tir. Bir yaz²s²nda kendini suτlad²≡²n² g÷rⁿrⁿz: "Ne denli u≡ra■sam ba■aram²yorum, beceremiyorum. Benim ÷z Tⁿrkτe yazmaya ÷zenmemin belki ÷z Tⁿrkτeye, benim savunmak istedi≡im i■e k÷tⁿlⁿ≡ⁿ oluyor. Ben ba■aramad²≡²m, beceremedi≡im iτin bunun τ²kar bir yol olmad²≡² san²s² uyan²yor. Hay²r, suτ ÷z Tⁿrkτe'de de≡il, bende. Ben iyi bir yazar, vergili bir yazar olmad²≡²m iτin be≡enilecek, sevilecek yeni kelimeler kuram²yorum." Ataτ'²n bu gⁿvensizli≡ini hissedebiliyorum. Bu yⁿzden de yeni bulunacak s÷zcⁿkleri dikkatle olu■turmak gerekli. Yoksa "oturgaτl² g÷tⁿrgeτ" gibi varolmayan s÷zler uydurup dalga geτiverirler. Yeni s÷zcⁿk bulurken y÷ntem belirlerken Ataτ'²n s÷yledi≡i s÷ze kulak verelim: "Benim ileri sⁿrdⁿ≡ⁿm s÷zleri be≡enmiyorsan²z, siz ba■kalar²n² bulup ortaya at²n." Ama Ataτ, yeni s÷zcⁿklerin s÷zlⁿkler yazarak de≡il, bu s÷zcⁿkleri yaz²larda kullanarak yerle■tirilebilece≡ini s÷ylemi■tir. ╟ⁿnkⁿ, s÷zcⁿkler s÷zlⁿklerde ÷lⁿdⁿr, ancak yaz²larda dirilir. Bu yⁿzden de biraz τaba g÷sterip iyi bildi≡imiz konularda s÷zcⁿk ⁿretip bunu yaz²lar²m²zda, sunular²m²zda, tekliflerimizde, ■artnamelerimizde kullanabiliriz. Bilgisayar terimlerinin Tⁿrkτelerinin bulunmas²nda bence bⁿyⁿk bir g÷rev de e≡itim kurumlar²na dⁿ■ⁿyor. Tⁿrkiye'de bilgisayar bilimleri konusunda e≡itim veren birτok ⁿniversite var. Bu ⁿniversitelerde Tⁿrkτe bilgisayar terimleri konusunda τal²■malar yap²lmal²d²r. ▄niversiteler ara■t²rma ve e≡itim etkinli≡inin yap²ld²≡² kurumlard²r. Bu kurumlar yeni s÷zcⁿklerin bulunmas²nda ve yayg²nla■t²r²lmas²nda etkili bir konuma sahiptir. Bir zamanlar Hacettepe ▄niversitesi Ayd²n K÷ksal liderli≡inde bilgisayar terimlerinin Tⁿrkτelerinin bulunmas² konusunda ÷nemli bir rol ⁿstlenmi■tir. Bugⁿn kulland²≡²m²z birτok s÷zcⁿ≡ⁿ 1966 ile 1980 y²llar² aras²nda Hacettepe ▄niversitesi'nde yap²lm²■ τal²■malara borτluyuz. Ayd²n K÷ksal, 1981 y²l²nda kapat²lmadan ÷nce Tⁿrk Dil Kurumu taraf²ndan yay²nlanm²■ Bili■im Terimleri S÷zlⁿ≡ⁿ'nⁿn ÷ns÷zⁿnde ■÷yle yazm²■: "1967 gⁿzⁿnde Hacettepe ▄niversitesi'nde g÷rev ald²m. Bu ortam, bili■im alan²nda gerτekle■tirme olana≡² buldu≡umuz birτok at²l²m gibi, Tⁿrkτe bili■im s÷zlerinden bir τo≡unun da ilk kez ya■ama geτti≡i τevre oldu. Kurdu≡umuz Bilgi ▌■lem Merkezi'nde gerτekle■tirilen i■lerin yan² s²ra, bunlar² belgelemeye verdi≡imiz ÷nem, u≡ra■²m²z² Tⁿrkτe i■leme iste≡iyle birle■ince, yeni s÷zcⁿklerin birτo≡u τok τabuk yerle■ti. Kimi s÷zcⁿklerde duraksayan arkada■lar²m²z olmad² de≡il. Ama herkes Tⁿrkτe konu■mak istiyordu. Bir sⁿre sonra bunun olurlu≡una inand²lar; yepyeni kavramlar² anadilimizle konu■man²n tad²n² τ²kard²k." Hacettepe ▄niversitesi'nde olu■mu■ bu τaban²n bence en ÷nemli nedeni, bilim yaparken anadilini kullanma iste≡idir. ...te yandan benim gibi ODT▄ mezunlar²n²n ortam² bamba■kayd². Biz her ■eyi ▌ngilizce ÷≡renip konu■tu≡umuz iτin yar² ▌ngilizce, yar² Tⁿrkτe bir bilgisayar dili geli■tirdik. ▄stelik bundan gurur duyduk; bu bizim kendimizi seτkin hissetmemizi sa≡l²yordu. Bunlar² s÷ylerken ODT▄'yⁿ ya da ▌ngilizce e≡itimi a■a≡²l²yor de≡ilim, sadece Tⁿrkτe konu■ma bilincinin ▌ngilizce e≡itim yapan ⁿniversitelerde geli■medi≡ini dⁿ■ⁿnⁿyorum. E≡itimin dili konusunda yorum yapacak kadar bilgili de≡ilim, ama ■undan da eminim: E≡itim dili ne olursa olsun, bilgisayar konusunda e≡itim veren ⁿniversitelerde bilim dili, hem ▌ngilizce, hem de Tⁿrkτe olmal² ve τok iyi ÷≡retilip ve kullan²lmal²d²r. Ancak bu ■ekilde, kayna≡²n²n neredeyse tamam² ▌ngilizce olan bir bilimin Tⁿrkiye'de ÷≡renilmesi, uygulanmas² ve geli■tirilmesi mⁿmkⁿn olur. Tⁿrkτe, bilgisayar bilimiyle ilgilenen herkesin, ÷zellikle yaz²p τizenlerin ÷nemsemesi gereken bir konu. Bu konudaki en son s÷zlⁿk, daha ÷nce s÷zⁿnⁿ etti≡im TBD'nin May²s 1996'da yay²nlanan s÷zlⁿ≡ⁿ. Bu s÷zlⁿ≡ⁿ ba■vuru kitab² olarak almakta fayda var. Bu s÷zlⁿ≡e Internet'ten ula■mak isteyenler iτin TBD'nin Internet adresi: "http://gn.bilkent.edu.tr:7001/1s/inet-hotel/tbd/" Ola ki, bu s÷zlⁿkteki s÷zcⁿkleri be≡enmiyorsan²z, yenisini ⁿretmeye τal²■²n. E≡er bir ÷neriniz varsa do≡rudan bu ÷nerinizi TBD'ye aktarabilece≡iniz gibi bana da yazabilirsiniz. Yorumlar²n²z² d÷rt g÷zle bekliyorum.